Dünya! Bugünkü konumuz depremler ve bu depremler konusunda ufkumuzu açacak çok az bilinen gerçekler. Öğrendiğinizde çok şaşıracağınız dünyanın en büyük ve ölümcül depremlerinide ele alacağımız içeriğimizde, deprem anında hayat kurtaran fikirlere ve uzmanların yorumlarınada ulaşabilirsiniz. Hadi sırasıyla gidelim ve önce depremin ne olduğunu, depremin nasıl gerçekleştiğini bilimsel açıdan inceleyerek anlamaya çalışalım.
Deprem nasıl olur? Deprem neden olur? Deprem nasıl gerçekleşir?
Dünyadaki kara parçaları aslında biz farketmesekte her yıl belirsiz bir oranda hareket etmekte ve bu hareket sonucunda, belli noktalarda levhalar arası sıkışmaya neden olmakta. Bu sıkışma, levhaların aynı hızda hareket etmemesinden kaynaklanıyor ve bu düzensiz hareketler zaman içerisinde fay hatları boyunca baskı oluşturmaya ve enerjisini yoğunlaştırmaya devam ediyor. Biriken bu baskının ve itki gücünün yoğunluğu ile bir noktadan sonra fay hattı, üzerindeki baskıya daha fazla dayanamayarak iki tarafın birbirinin içerisine (üzerine yada altına) geçmesine neden oluyor. Bu noktadan sonra yer hareketlerinin ve biriken enerjinin dünya yüzeyine doğru hareketi ile yer sarsılmaya başlıyor ve enerjinin salınımının dip noktasında da ciddi bir yıkım yaşanıyor. Levhaların birbirine geçmesi ile başlayan bu süreçte dünya yüzeyine olan uzaklık, göreceli olarak depremin yavaştan, en yüksek dip noktasına doğru gerçekleştiğini göstermekte.
Depremi önceden bilmek mümkün mü? Deprem gerçekleşmeden tespit edilebilir mi?
Hareket halindaki kara parçalarının baskıladığı fay düzlemindeki levhaların rastgele hareketini (bir kaç faktörle beraber) bir teoriye ve formüle oturttuğumuzda, ilerde oluşabilecek depremleri öngörmek mümkün olabilir. Bunun anlamı depremlerin olması muhtemel zamanlarını tahmin etmemiz mümkün. Bunun için elimizde bir veri modeli olmalı. Yeryüzündeki sismik hareketleri kayıt altına alarak, gerçekleştiği zamanı, bölgeyi ve bölgedeki fay hatlarını takip etmek, doğrusal bir tahmin için gerekli ilk modelimiz olacaktır. Küçük yoğunluklu depremlerin bir fay hattına uyguladığı toplam enerjiyi hesap ederek ve fay hattının ne kadar içeride yer aldığını, levhaların kesişim yerlerinin hassasiyetini de hesaba katarak tahmini bir zaman diliminde gerçekleşmesini öngörebiliriz.
Bunu daha rahat anlayabilmeniz için örneklendirelim isterseniz: Örnek maden endüstrisinde üretilen madenlerin dayanıklılık testleri yapılır. Üretilen Maden’e (ürüne) belirli bir zaman diliminde artacak şekilde baskı uygulanır ve bu baskının maden üzerinde ki kırılma yada dezenformasyon noktasını gözlemleriz. Maden’in baskıya daha fazla dayanamayıp kırıldığı nokta onun tolerans limiti olarak kabul edilir. Bu mantığı depremleri tahmin etmek için kullanmak güzel bir fikir. Tabi dediğim gibi, bunun üzerine iyi bir teori geliştirebilmek için küresel çapta ciddi bir veri miktarına ve bu veriyi devamlı işleyen makine öğrenimini gerçekleştirecek donanıma ihtiyacımız var. Ben fikri veriyorum, bu düşünceme ve teorime yatırım yapmak isteyen olursa seve seve görüşebilirim.
Dünyada gerçekleşmiş en büyük 20 deprem:
1900’lu yıllardan önceki depremler konusunda çok fazla net bilgiye sahip değiliz ancak bunlardan bilinen birisi var ki oluşan yıkım anında 100 binden fazla insanın ölümüne, sonraki dönemde depremden dolayı oluşan kıtlık, bulaşıcı hastalıkla beraber toplamda 800 binden fazla insanın ölümüne neden olmuş olan 1556 yılında Çin’in Shaanxi bölgesinde meydana gelen 8 büyüklüğündeki depremdir. Etkilediği alan 850 kilometrelik devasa bir bölgedir ve o dönemde gerçekleştiği şehirlerin nüfusunu nerdeyse %50 den fazla azaltmıştır.
1900 yılından itibaren dünyada gerçekleşen en büyük 20 depremi tablo şeklinde aşağıdan ulaşabilirsiniz, ayrı olarak haritada görmek için buradaki bağlantıyı ziyaret etmeniz yeterli olacaktır.
| SIRA | BUYUKLUK | Konum | Alternatif isim | Tarih (UTC) | Saat (UTC) |
|---|---|---|---|---|---|
| 1. | 9.5 | Bio-Bio, Şili | Valdivia Depremi | 1960-05-22 | 19:11 |
| 2. | 9.2 | Güney Alaska | 1964 Büyük Alaska Depremi, Prince William Sound Depremi, Hayırlı Cuma Depremi | 1964-03-28 | 03:36 |
| 3. | 9.1 | Kuzey Sumatra’nın Batı Kıyısı Açıklarında | Sumatra-Andaman Adaları Depremi, 2004 Sumatra Depremi ve Tsunami, Hint Okyanusu Depremi | 2004-12-26 | 00:58 |
| 4. | 9.1 | Honshu, Japonya’nın Doğu Kıyısı yakınlarında | Tohoku Depremi | 2011-03-11 | 05:46 |
| 5. | 9.0 | Kamçatka Yarımadası’nın Doğu Kıyısı Açıklarında, Rusya | Kamçatka, Rusya | 1952-11-04 | 16:58 |
| 6. | 8.8 | Offshore Bio-Bio, Şili | Maule Depremi | 2010-02-27 | 06:34 |
| 7. | 8.8 | Ekvador kıyılarına yakın | 1906 Ekvador–Kolombiya Depremi | 1906-01-31 | 15:36 |
| 8. | 8.7 | Rat Adaları, Aleut Adaları, Alaska | Rat Adaları Depremi | 1965-02-04 | 05:01 |
| 9. | 8.6 | Doğu Xizang-Hindistan sınır bölgesi | Assam, Tibet | 1950-08-15 | 14:09 |
| 10. | 8.6 | Kuzey Sumatra’nın Batı Kıyısı Açıklarında | 2012-04-11 | 08:39 | |
| 11. | 8.6 | Kuzey Sumatra, Endonezya | Nias Depremi | 2005-03-28 | 16:10 |
| 12. | 8.6 | Andrean Adaları, Aleut Adaları, Alaska | 1957-03-09 | 14:23 | |
| 13. | 8.6 | Alaska’nın güneyi | Unimak Adası Depremi, Alaska | 1946-04-01 | 12:29 |
| 14. | 8.5 | Banda Denizi | 1938-02-01 | 19:04 | |
| 15. | 8.5 | Atacama, Şili | Şili-Arjantin Sınırı | 1922-11-11 | 04:33 |
| 16. | 8.5 | Kuril Adaları | 1963-10-13 | 05:18 | |
| 17. | 8.4 | Kamçatka Yarımadası’nın Doğu Kıyısına Yakın, Rusya | Kamçatka, Rusya | 1923-02-03 | 16:02 |
| 18. | 8.4 | Güney Sumatra, Endonezya | 2007-09-12 | 11:10 | |
| 19. | 8.4 | Güney Peru kıyılarına yakın | Arequipa, Peru Depremi | 2001-06-23 | 20:33 |
| 20. | 8.4 | Honshu’nun Doğu Kıyısı Açıklarında, Japonya | Sanriku, Japonya | 1933-03-02 | 17:31 |
Depremlerle ilgili daha önce çok az bilinen ilginç bilgiler
- Depremler sırasında ortaya çıkan titreşimler, Dünya’nın çevresini neredeyse yedi kez dolaşabilecek kadar geniş bir alanda hissedilebilir.
- Dünyada meydana gelen bazı depremlerde ortaya çıkan enerji ile dünyanın tamamının 1 yıl boyunca enerji ihtiyacı karşılanabilir. Bunu düşündüğünüzde depremlerde oluşan enerji miktarının devasa büyüklüğünü tahmin edebilirsiniz.
- Depremler sadece dünyada gerçekleşmez, uzayda bulunan diğer gezegenlerde de yer kabuğunun hareketinden dolayı depremler yaşanmaktadır. Örneğin dünyanın uydusu ay da da depremler gerçekleşmektedir ve buna verilen isim de “moonquakes” yani ay depremleridir.
- En ölümcül depremlerden biri, 1556 yılında Çin’in Shaanxi bölgesinde meydana gelmiş ve yaklaşık 830.000 kişinin hayatını kaybetmesine neden olmuştur.
Depremin gücü ve şiddeti nasıl ölçülür?
Depremle birlikte açığa çıkan şiddeti ve büyüklüğü ölçmek için uluslar arası kullanılan sisteme Moment magnitüd ölçeği (İngilizce: Moment magnitude scale) denir. Bu sistemden önce kullanılan Richter ölçeği ya da yerel magnitüd ölçeği sisteminin yerini almıştır. 3.5 büyüklüğündeki depremleri ölçmek için Moment magnitüd ölçeği sistemi kullanılır ancak bundan daha düşük depremler için Richter ölçeği kullanılmaktadır. Moment magnitüd ölçeği formülü aşağıdaki gibi ifade edilir:
Türkiye’de gerçekleşen depremler
Türkiye’de 1900 yılından itibaren 20 bine yakın deprem olayı gerçekleşti. Bu depremlerin hepsi 2,5 şiddetinden büyüktür. Sırasıyla Türkiye’de gerçekleşen en büyük depremler aşağıda yer almaktadır:
- 7.8 – 2023 Gaziantep/Şehitkamil (2023-02-06 01:17:35 (UTC)) Derinliği : 17.9 km
- 7.8 – 1939 Erzincan depremi (1939-12-26 23:57:23 (UTC)) Derinliği : 20.0 km
- 7.6 – 1999 Kocaeli/Gölcük depremi (1999-08-17 00:01:39 (UTC)) Derinliği : 17.0 km
- 7.6 – 1944 Çankırı depremi (1944-02-01 03:22:40 (UTC)) Derinliği 30.0 km
- 7.5 – 2023 Kahramanmaraş/Ekinözü depremi (2023-02-06 10:24:49 (UTC)) Derinliği 10.0 km
- 7.5 – 1943 Kastamonu/Tosya-Ladik depremi (1943-11-26 22:20:48 (UTC)) Derinliği 20.0 km
- 7.3 – 1976 Doğubayazıt (1976-11-24 12:22:18 (UTC)) Derinliği 36.0 km
- 7.3 – 1957 Muğla/Fethiye depremleri, ikincisi (1957-04-25 02:25:41 (UTC)) Derinliği 35.0 km
- 7.3 – 1953 Gönen depremi (1953-03-18 19:06:17 (UTC)) Derinliği 10.0 km
- 7.3 – 1967 Hendek depremi (1967-07-22 16:57:00 (UTC)) Derinliği 30.0 km
- 7.2 – 1970 Gediz depremi (1970-03-28 21:02:26 (UTC)) Derinliği 25.0 km
- 7.2 – 1912 Malkara depremi (1912-08-09 01:29:02 (UTC)) Derinliği 15.0 km
- 7.2 – 1999 Düzce depremi (1999-11-12 16:57:19 (UTC)) Derinliği 10.0 km
- 7.2 – 1949 Karaburun depremi (1949-07-23 15:03:35 (UTC)) Derinliği 15.0 km
- 7.1 – 2011 Van depremi (2011-10-23 10:41:23 (UTC)) Derinliği 18.0 km
- 7.1 – 1957 Muğla/Fethiye depremleri, birincisi (1957-04-24 19:10:13 (UTC)) Derinliği 35.0 km
- 7.1 – 1957 Düzce depremi (1957-05-26 06:33:37 (UTC)) Derinliği 25.0 km
- 7.1 – 1914 Burdur depremi (1914-10-03 22:07:06 (UTC)) Derinliği 15.0 km
Daha fazla veriye harita görünümünde erişmek için bu sayfayı ziyaret edebilirsiniz.
Yaşanan en son ve en büyük 2023 depremi hakkında bilgilendirme
6 Şubat 2023’te Türkiye’nin güneyinde, Suriye’nin kuzey sınırına yakın bir yerde 7,8 büyüklüğünde bir deprem meydana geldi. Depremi 11 dakika sonra 6.7 büyüklüğünde bir artçı sarsıntı izledi. 7.8 büyüklüğündeki deprem, sığ derinlikte doğrultu atımlı faylanmadan kaynaklandı. Olay, ya kuzeydoğu-güneybatı yönünde dikine yakın bir sol yanal fayı ya da güneydoğu-kuzeybatı yönünde bir sağ yanal fayı parçaladı. Depremin ilk konumu, onu Anadolu, Arabistan ve Afrika plakaları arasındaki üçlü kavşağın yakınına yerleştiriyor. Depremin mekanizması ve konumu, Doğu Anadolu fay bölgesinde veya Ölü Deniz fay bölgesinde meydana gelen depremle uyumludur. Doğu Anadolu fayı, Türkiye’nin Ege Denizi’ne batıya doğru ekstrüzyonunu barındırır,
Depremler genellikle bir harita üzerinde tek noktalar olarak çizilmesine rağmen, boyutları olan düzlemleri parçalamaktadır. 7.8 büyüklüğündeki bir doğrultu atımlı deprem tipik olarak ~190 km uzunluğunda ve ~25 km genişliğinde bir fayı parçalar.
6 Şubat depreminin meydana geldiği bölge sismik olarak aktiftir. 1970 yılından bu yana 6 Şubat depreminin 250 km’si içinde yalnızca 6 veya daha büyük üç deprem meydana geldi. Bunların en büyüğü olan 6,7 büyüklüğündeki deprem, 24 Ocak 2020’de 6 Şubat depreminin kuzeydoğusunda meydana geldi. Doğu Anadolu fayı civarındadır. 6 Şubat’ta merkez üssünün göreceli sismik durgunluğuna rağmen, Türkiye’nin güneyi ve kuzey Suriye geçmişte önemli ve zarar verici depremler yaşadı. Suriye’deki Halep, tarihsel olarak birkaç kez büyük depremlerle harap oldu, ancak bu depremlerin kesin yerleri ve büyüklükleri yalnızca tahmin edilebiliyor. Halep, 1138’de tahmini büyüklüğü 7.1 ve 1822’de tahmini büyüklüğü 7.0 olan bir depremle sarsıldı. Bu konuda daha fazla istatistiğe buradan ulaşabilirsiniz.
Depremle oluşan zarar önlenebilir mi?
Günümüzde söylenen bir söz vardır. Deprem değil binalar öldürür diye. Bu söz aslında başlıktaki cevabı açıkça veriyor olmalı. Gelişen ve deprem tehlikesi bulunan ülkelerde deprem yönetmelikleri vardır ve bu yönetmelikler bölgeye, deprem riskine göre belirleniyor. Maalesef bu yönetmeliğin geç uygulanmaya başlandığı yada istismar edilerek malzemeden çalarak çiğnenebiliyor. Yeterince güçlü olmayan ve temelinde güçlendirme yapılmayan her binanın çökme riski vardır. Depremde bir sitenin tamamı yıkılırken karşısındaki binaların sapasağlam ayakta kalması bir ironi değil, insan hayatını önemseyen insanların önemini vurgulamaktadır. Örneğin 2023 yılındaki depremde bir ilçede yönetmeliğe uyan ve kaçak yapılara müsaade etmeyen belediyenin bütün evleri sağlamken yanındaki ilçenin %60 ‘inin yıkılmasını nasıl açıklarsınız? Devletin ismi ve verdiği makam yetkiyle bulunduğu yeri istismar eden şahıslar, oluşan zararın sorumlularından ilkidir, sonrasında müteahhitler ve kontrol mekanizmasını umursamayıp görmezden gelen çalışanlar geliyor doğal olarak (bir bina yapıyorsunuz ama betonu dayanıksız, demiri az atıyorsunuz, bunu görmezden gelip çalışmakta insanlık suçudur).
Sonuç itibarı ile riskli bölgelerde ciddi bir kontrol mekanizmasının işlemesi gerekiyor, günümüzde insanlar çıkarları için oluşabilecek riskleri görmezden gelmeyi seçiyor maalesef.
